کولر یا سیستم تهویهی مطبوع خودرو یکی از مهمترین تجهیزات رفاهی صنعت خودروسازی است که تقریباً در تمام محصولات تولید انبوه وجود دارد.
سیستم تهویه یکی از تجهیزات تاریخساز صنعت خودروسازی است که عملکرد اصلی آن تغییر چندانی نکرده است؛ همهی سیستمهای تهویه با خنک کردن کابین و حذف رطوبت شناخته میشوند. سه قطعهی اصلی در سیستم تهویه شامل کمپرسور (متراکمکننده)، کندانسور (چگالنده) و اواپراتور (تبخیرکننده) تعریف شده است.
تقریباً تمام سیستمهای تهویهی خودرو یک حلقهی بسته هستند و از دو بخش پرفشار و کم فشار تشکیل شدهاند. بخش پرفشار نقطهی آغاز سیستم تهویه از سمت پیشرانه به هوای خنک کابین است.
کمپرسور یا متراکم کننده یک پمپ بوده که از طریق تسمه به میللنگ موتور خودرو متصل است. ماده سردکننده (همان گاز کولر) در حالت گاز کمفشار به کمپرسور وارد و سپس متراکم میشود. پس از تحت فشار قرار گرفتن، این گاز به سمت کندانسور پیش میرود. لازم به ذکر است که کمپرسور فقط گازها را متراکم میکند و بر مایعات تأثیری ندارد. برای جلوگیری از جریان مایع در سیستم تهویه، قطعات بیشتری صرفاً برای حذف آب در سیستم نصب شده است.
کندانسور یا چگالنده در اصل یک رادیاتور است و مانند رادیاتور خودرو کار میکند. در جریان تراکم گاز و ارسال به کندانسور گرما تولید میشود اما بهدلیل وجود لولههای رادیاتور و جریان گرفتن در آنها، ماده سردکننده که به حالت گاز بوده حالا به حالت مایع و سیال درمیآید. عملکرد کندانسور را مانند سرد شدن بخار و تبدیل آن به آب تصور کنید. خروجی کندانسور یک مایع متراکم شده و آمادهی خنک کردن کابین است.
قبل از ورود مایع متراکم شده به اواپراتور، باید از یک مخزن کوچک موسوم به ریسیور درایریا خشککننده عبور کرد. همانطور که از نام این قطعه مشخص است، ریسیور درایر با داشتن مواد شیمیایی خشککننده بهصورت دانههای زیر، هرگونه آب یا رطوبت موجود را جذب میکند.
سوپاپ انبساط گرمایی نقطهی آغاز بخش کمفشار سیستم تهویه است که با لمس آن تبدیل گرما به سرما قابل تشخیص است. ماده سردکننده که حالا پس از عبور از ریسیور درایر یک سیال خالص است به سوپاپ انبساط وارد میشود تا فشار وارد بر ماده سردکننده کاهش یابد. این سوپاپ قابل تنظیم است و جریان ماده سردکننده را کنترل میکند. قابلیت تنظیم سوپاپ برای عملکرد با ثبات سیستم تهویه ضروری است؛ همین مورد باعث خرابی اجزای مختلف سوپاپ انبساط در بلند مدت میشود. البته در برخی خودروها بهجای سوپاپ از یک لولهی کوچک روزنهدار استفاده شده است اما عملکرد هر دو قطعه یکسان است و در انبساط گرمایی سیال و کاهش فشار قبل از ورود به اواپراتور خلاصه میشود. تفاوت مهم این دو قطعه این است که لولهی روزنهدار جریان سیال را ثابت نگه میدارد، اجزای محرک ندارد و در بلند مدت با تشکیل رسوب و مسدود شدن روزنه، کارایی خود را از دست میدهد. سیستمهای تهویه مجهز به لولهی وزنهدار، بهصورت خودکار خاموش و روشن میشوند تا جریان ماده سردکننده به اواپراتور را تنظیم کنند.
تبخیرکننده یا اواپراتور بخش مهم سیستم تهویه است که برخلاف دیگر قطعات، در خارج از فضای اصلی کاپوت، معمولاً پشت داشبورد سرنشین جلو نصب شده است. اواپراتور با داشتن لولههای پیچی و چند تیغه ظاهری مانند رادیاتور دارد اما عملکرد آن جذب گرما است نه پخش آن. ماده سردکننده در حالت سیال سرد و کمفشار (دمای ایدهآی صفر درجهی سلسیوس) به اواپراتور وارد میشود؛ سیال منجمد نمیشود اما نقطه جوش آن بسیار پایین است. حرارت موجود در کابین برای بهجوش آمدن موجود در اواپراتور کافی است تا دوباره به حالت گازی تبدیل شود. با تبدیل ماده سردکننده به گاز، ظرفیت جذب حرارت در آن بالا میرود. گاز ایجاد شده از اواپراتور گرما و رطوبت کابین را به خود جذب میکند و پس از خنک شدن هوا با وجود فن، هوای مطبوع و سرد به فضای داخلی خودرو دمیده میشود. پس از این ماده سردکننده که حالت گاز دارد به کمپرسور برمیگردد تا این چرخ دوباره از سر گرفته شود.
در سیستمهای تهویه مجهز به لوله روزنهدار، بین اوپراتور و کمپرسور یک مخزن کوچک ذخیره وجود دارد. در این سیستمها گاهی سیال، بیش از اندازه به اواپراتور وارد میشود و بهطور کامل تبخیر نمیشود. کمپرسور نمیتواند مایعات را متراکم کند؛ مخزن بین اواپراتور وکمپرسورمایعات اضافه را قبل از ورود به کمپرسور ذخیره میکند تا جریان روان سیستم مختل نشود. شارژ کولر خودرو بهمعنی پر کردن ظرفیت مخزن سردکننده است. مانند روغن موتور، گاز سردکننده سیستم تهویه نیز پس از مدتی کمتر میشود؛ در صورتی که این مقدار کاهش قابل توجهی داشته باشد، باید به دنبال نشتی احتمال در ارتباطات کلی سیستم بود.